Nederlands
English
Utrechtse incunabelen
Deze digitale tentoonstelling biedt een overzicht van de vroegste in Utrecht gedrukte boeken uit het bezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Die zogeheten Utrechtse incunabelen — met losse letters gedrukte boeken van vóór 1501 — staan in de tentoonstelling zoveel mogelijk chronologisch gerangschikt. De werken bieden een treffend beeld van de toenmalige positie van de Domstad als bakermat van de boekdrukkunst in de Noordelijke Nederlanden. Alle gedigitaliseerde incunabelen zijn voorzien van een toelichting en kunnen on line doorgebladerd en bekeken worden. Tevens zijn zij als PDF te downloaden.
De digitale tentoonstelling is mede tot stand gekomen dankzij een royale subsidie van het K.F. Hein Fonds en het Fentener van Vlissingen Fonds SHV, in het kader van het project Vroege Utrechtse drukkers op de kaart, 1450-1800. Met de oplevering van dit project kwam tevens een geografische interface (tijdelijk in onderhoud) beschikbaar met een visualisatie van de diverse locaties van de voormalige Utrechtse drukkers en uitgevers.
Meer over deze tentoonstelling en over de Utrechtse drukkersgeschiedenis
Items voor deze tentoonstelling
Deze incunabel wordt tot de Nederlandse prototypografie gerekend. Het gaat hierbij waarschijnlijk om de vroegste edities die in de Nederlanden met losse letters zijn gedrukt. Kenmerkend voor die edities is het ontbreken van een datum en een plaats van uitgave. Een ander kenmerk betreft de verwantschap in lettertypen, die bij benadering aan de periode 1466-1472 worden toegeschreven. In het verleden werd de Nederlandse prototypografie door kenners aan de stad Utrecht toegeschreven, maar harde bewijzen daarvoor ontbreken vooralsnog. Wel is zeker dat Utrecht een voorname plaats in de beginjaren van de Nederlandse drukkersgeschiedenis heeft ingenomen.
De hier getoonde incunabel is een Franse ...
Lees verder
Lees verder
Deze incunabel is een heel bijzondere: het is namelijk het eerste gedateerde boek dat in de Noordelijke Nederlanden verscheen. De 'Historia scholastica' van Petrus Comestor werd in 1473 gedrukt bij de Utrechtse firma van Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt. Het vormt het bewijs dat de Domstad onmiskenbaar een belangrijke rol heeft gespeeld in de vroegste Nederlandse drukgeschiedenis, hoewel niet met honderd procent zekerheid te zeggen is of zich hier ook het allerprilste begin van de vaderlandse boekdrukkunst bevond. Door papieronderzoek is immers vast komen te staan dat ook al vóór 1473 boeken werden gedrukt in de Nederlanden. De betrokken ...
Lees verder
Lees verder
De hier gedigitaliseerde incunabel bevat de 'Apophthegmata' van Plutarchus. Plutarchus was een belangrijke Griekse historiograaf en filosoof uit de 1ste en 2de eeuw na Christus. Hij kreeg zijn filosofische opleiding in Athene bij de Academia van Plato. Toch zou Plutarchus zich in zijn latere werk afzetten tegen de zogeheten epicuristen en stoïcijnen en behoorde hij eerder tot de eclectici. Hij verkeerde in hogere gremia en had goede contacten met de Romeinen, waaronder Trajanus en Hadrianus.
Als auteur kan Plutarchus bogen op een omvangrijk oeuvre, dat grotendeels bewaard is gebleven. Al in zijn eigen tijd waren zijn publicaties erg populair. Plutarchus had ...
Lees verder
Lees verder
In 1473 of 1474 verscheen bij de Utrechtse drukkers Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt het werk 'De mirabilibus sacrae scripturae'. De tekst was van de hand van ene Augustinus, die ten onrechte nog wel eens werd aangezien voor de beroemde kerkvader Augustinus van Hippo (354-430). Het gaat hier echter om een anonieme, 7de-eeuwse Ierse schrijver en filosoof, die onder de schuilnaam van Augustinus opereerde. Hij staat dan ook bekend als Augustinus Hibernicus of de Ierse Augustinus en was vooral thuis op het terrein van de natuurfilosofie.
'De mirabilibus sacrae scripturae' (‘Over de wonderbaarlijke dingen in de Heilige Schrift’) is een ...
Lees verder
Lees verder
De kerkvader Hiëronymus Stridonensis (Hiëronymus van Stridon, ca. 349-420) is verantwoordelijk geweest voor de tekst van de hier gedigitaliseerde incunabel 'De viris illustribus'. Door dit werk geniet Hiëronymus zijn grootste bekendheid. In 'De viris illustribus' (‘Over illustere mannen’) portretteerde hij 135 auteurs, die hun faam of bekendheid voornamelijk dankten aan hun positie binnen de christelijke kerkgeschiedenis. Hij schreef dit werk in het Latijn en voltooide het in Bethlehem in 392/393, waar hij de laatste drie decennia van zijn leven als kluizenaar verbleef. Het gaat in 'De viris illustribus' voornamelijk om christelijke schrijvers, ofschoon ook sommige pre-christelijke en joodse schrijvers aan ...
Lees verder
Lees verder
Hoewel niet met honderd procent zekerheid te zeggen is of zich in de stad Utrecht het prilste begin van de Nederlandse boekdrukkunst bevond, heeft het onmiskenbaar een belangrijke rol gespeeld in de vroegste drukgeschiedenis. Dit blijkt onder andere uit het eerste gedateerde boek in de Nederlanden, dat in 1473 bij de Utrechtse firma Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt van de pers kwam (zie elders in deze digitale tentoonstelling van Utrechtse incunabelen). Bijzonder is ook dat de drukkerij van Ketelaer en De Leempt vrij oorspronkelijke teksten gebruikte, die soms nog niet eerder in druk waren verschenen. Als kopij voor dit ...
Lees verder
Lees verder
Van de incunabel 'Defensorium fidei dialogos septem contra Judaeos, haereticos et Sarracenos continens' uit 1474 zijn behoorlijk wat exemplaren overgeleverd. De Incunable Short Title Catalogue (ISTC) noemt er wereldwijd zeker dertig, waarvan een tiental in Nederland. De Universiteitsbibliotheek Utrecht is met vier exemplaren bijzonder goed vertegenwoordigd, maar dat hoeft op zich geen verwondering te wekken gezien de Utrechtse herkomst en het feit dat in 1580 de plaatselijke kloosterbibliotheken geconfisceerd werden (zie de provenances van exemplaren van de incunabel in de catalogus: http://aleph.library.uu.nl/F?func=direct&doc_number=000977084). Ofschoon een exemplaar van het 'Defensorium' niet heel zeldzaam is, geldt dat in relatieve zin wel voor de ...
Lees verder
Lees verder
De hier gedigitaliseerde incunabel betreft een zogeheten ‘editio princeps’; tot op het moment van publicatie bestond er geen ander exemplaar van de tekst in druk. Die tekst, 'De consideratione ad Eugenium papam', is van de hand van de bekende heilige en Franse abt Bernard of Bernardus van Clairvaux (1090-1153). Destijds toonde Bernardus zich een belangrijke representant van de kloosterorde der Cisterciënzers, die allerlei hervormingen in de kerk doorvoerde en de zogenoemde adelskerk wist te beëindigen. Hij werd de eerste cisterciënzermonnik die de paus opnam in de Heiligenkalender. Door Maarten Luther werd hij bestempeld als ‘de Augustinus van de middeleeuwen’. Bernardus ...
Lees verder
Lees verder
Eusebius van Caesarea (260/265-339/340), ook bekend als Eusebius Pamphili, was een Romeins historicus, exegeet en polemist van Griekse afkomst. Rond 341 werd hij bisschop van Caesarea. Algemeen wordt Eusebius gezien als één van de meest geleerde christenen van zijn tijd. Hij publiceerde werken over de evangeliën en andere Bijbelse teksten. Voorts produceerde hij kronieken en stukken over martelaren. Tot slot deed Eusebius boeken over de kerkelijke historie en Bijbelse archeologie het daglicht zien, waarvan deze incunabel getuigt. Eusebius was in zijn werk erg nauwgezet in het noemen van zijn originele bronnen. Dankzij deze accurate referenties zijn veel teksten van deze ...
Lees verder
Lees verder
Prachtig gedecoreerde initialen sieren de hier gepresenteerde incunabel, die in 1474 in Utrecht door Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt werd gedrukt. Het betreft een werk, de 'Opera: Sermones, epistolae et alia opuscula', van de beroemde augustijner kannunik Thomas à Kempis of Thomas van Kempen (ca. 1380-1471). Hij was een invloedrijke schrijver, kopiist en mysticus. Aan het einde van de 14de eeuw ging hij naar school in Deventer, het toenmalige centrum van de zogeheten Moderne Devotie. Deze beweging stond voor een vernieuwing van de christelijke gemeenschapszin zonder het afleggen van een kloostergelofte. Thomas à Kempis werd lid van deze spirituele ...
Lees verder
Lees verder
De incunabel 'Soliloquium animae' betreft een ascetisch werk van de befaamde augustijner kannunik Thomas à Kempis of Thomas van Kempen (ca. 1380-1471). Hij was een invloedrijke schrijver, kopiist en mysticus. Aan het einde van de 14de eeuw ging hij naar school in Deventer, het toenmalige centrum van de zogeheten Moderne Devotie. Deze beweging keerde zich tegen allerlei misbruiken binnen de toenmalige kerk. Ook streefde zij naar spirituele verdieping en een vernieuwing van de christelijke gemeenschapszin zonder het afleggen van een kloostergelofte (Broeders en zusters van het Gemene Leven). Thomas à Kempis werd lid van deze spirituele beweging, die onder leiding ...
Lees verder
Lees verder
De tekst voor deze incunabel stamt van Claudius Claudianus (ca. 370-ca. 404), een schrijver van Griekse afkomst. Hij vervaardigde gedichten in het Grieks, maar was ook het Latijn machtig. Hij kwam hierdoor in de gunst van de Romeinse minister-bevelhebber Flavius Stilicho en kreeg een positie als dichter aan het hof van de Romeinse keizer Honorius. Voor hen schreef Claudianus tal van epische verzen, waarin de grootse daden van beide beschermheren verheerlijkt worden. Sowieso toonde hij zich in zijn langere gedichten een groot voorvechter van het Romeinse Rijk. Daarnaast publiceerde hij verscheidene kleinere gedichten over uiteenlopende onderwerpen.
De hier gedigitaliseerde incunabel, 'De ...
Lees verder
Lees verder
Fraaie initialen en nette drukletters sieren deze incunabel, een verzameling brieven en lofredes van de laat-Romeinse schrijver en politicus Sidonius Apollinaris (431-489). Apollinaris werd geboren in Lyon, destijds Lugdunum geheten. Hij was de schoonzoon van keizer Avitus en zijn vader was tussen 425 en 455 praefectus van Gallië. Later zou Apollinaris in het huwelijk treden met een dochter van Avitus, Papianilla. Hij vertoefde dus in de hoogste kringen van de Gallische en Romeinse samenleving, wat tot uiting kwam in zijn geschriften waaronder tal van lofredes op de toenmalige machthebbers.
Toen Avitus in 457 door Maiorianus werd afgezet, hoefde Apollinaris vanwege het ...
Lees verder
Lees verder
De incunabel 'Modus legendi abbreviaturus' bevat geen auteursvermelding, maar wordt toegeschreven aan de Duitse kanunnik Werner von Schussenried. De tekst is vermoedelijk ontstaan in de eerste helft van de 15de eeuw, als handleiding voor beginnende studenten burgerlijk en kerkelijk recht. Het betreft niet zozeer een woordenboek, als wel een overzicht van afkortingen uit Romeinse en canonieke rechtsteksten. Het bleek een praktisch handboek dat een grote populariteit genoot, zich uitend in talrijke gedrukte edities vanaf circa 1475.
De toeschrijving aan Von Schussenried is te danken aan de Britse bibliograaf Victor Scholderer (1880–1971). Hij ontdekte in het werk een paragraaf met een ...
Lees verder
Lees verder
De Utrechter Johann Veldener drukte in 1478 deze Nederlandse vertaling van de 'Epistolae et Evangelia', delen van het Nieuwe Testament van de Bijbel, en wel op 4 november van dat jaar, gelet op de tekst in het colofon: ‘Dit is volmaect int jaer ons heren dusent vierhondert ende .78. den vierden dach in November.’
In tegenstelling tot de naburige Duitse gebieden, verschenen in de late middeleeuwen in de Lage Landen geen volledig gedrukte Bijbels. In plaats daarvan publiceerden de Nederlandse drukkers-uitgevers een selectie; de ‘Epistelen en evangelien’. Deze selectie was gedurende het kerkelijk jaar makkelijker te raadplegen en bovendien goedkoper in ...
Lees verder
Lees verder
De tekst van deze in het Nederlands vertaalde incunabel is van de hand van de beroemde heilige Gregorius (ca. 540-604), één van de grote kerkvaders uit de geschiedenis. Gregorius, bijgenaamd de Grote, was de 64ste paus van de Katholieke Kerk. Vanaf 590 bekleedde hij het pontificaat, tot hij in 604 stierf. Tijdens zijn pausdom voerde hij onder meer financiële reorganisaties door. En bij de Longobardische invallen in Italië voerde hij de verdediging van Rome aan en participeerde bij de vredesonderhandelingen. Uiteindelijk viel het Romeinse leven onder pauselijke regie en legde Gregorius onbedoeld het fundament voor de pauselijke staat. Onder zijn ...
Lees verder
Lees verder
Over de schrijver Otto van Passau is niet veel bekend. Slechts een handvol oorkonden en een voorwoord op zijn christelijke levensleer lichten een tipje van de sluier op. Hij zou lector en custos zijn geweest van de Franciscaner in Basel.
Zijn hoofdwerk 'Die vierundzwanzig Alten, oder Der goldne Thron' zou hij in 1386 uitgebracht hebben. Het gaat hierbij om een stichtelijk werk, dat een christelijke levenswandel propageert. Het bevat een grote verzameling spreuken of wijsheden van meer dan honderd christelijke en antieke auteurs. Voorts spreekt elk van de 24 oudsten uit de Apocalyps in een rede over een bepaald thema. ...
Lees verder
Lees verder
De tekst van deze incunabel, de 'Fasciculus temporum', is geschreven door Werner Rolevinck (1425-1502). Hij was een kartuizer monnik, die publiceerde op het terrein van de kerkgeschiedenis en exegetische kunst. In het kartuizer klooster St. Barbara in Keulen bracht hij meer dan vijftig geschriften voort, waaronder preken, geschiedkundige werken en Bijbelverklaringen. De 'Fasciculus temporum' uit de jaren zeventig van de 15de eeuw behoort tot zijn belangrijkste werken. Hierin beschrijft Rolevinck de algemene wereldgeschiedenis in een overzichtelijke vorm. Vanzelfsprekend spelen religieuze opvattingen en inzichten een belangrijke rol in zijn wereldgeschiedenis, die dan ook begint met Gods schepping van de wereld. De ...
Lees verder
Lees verder
De Utrechtse drukker-uitgever Johann Veldener bracht in 1480 deze incunabel op de markt. Getuige de colofons in beide delen, gebeurde dat op 12 september:
‘Hier eyndet ende gaet uut dat eerste stuck vanden passionael ofte gulden legende mit dat martirologium ende is gheprent inde stadt van Utrecht bi mi meyster Jan Veldener In dat jaer ons heren .14. ende 80 opten 12 dach in septembri. (Dl. 2: Hier eyndet ende gaet uut dat andere stuck vanden passionael ofte gulden legende mit dat martirologium, ende is gheprent in die stadt van Utrecht bi mi meyster Jan Veldener Int jaer on heren .14. ...
Lees verder
Lees verder
